Φωτογραφία μίας από τις παρεμβάσεις του Braco Dimitrijevic σε ζωολογικούς κήπους.
17/8/09
11/8/09
8/8/09
Σύντομο εισαγωγικό σημείωμα
Περί Ζωολογικοκηπολογίας (επιστήμης η οποία σχετίζεται με τη φιλοσοφία και την οργάνωση των Ζωολογικών Κήπων)
Ο κόσμος του Ζωολογικού Κήπου είναι πλούσιος σε εσωτερικές επικοινωνίες και συμβολισμούς, υλοποιεί τις αντιφάσεις γιατί συνδυάζει την παγερή λογική της επιστήμης με τη ζωντάνια της άγριας φύσης, συνδυάζει τη χαλαρότητα και τη διασκέδαση του παιχνιδιού με την ακαμψία των ορίων. Από τις αντιφάσεις αυτές προκύπτει μια αφηρημένη αίσθηση του νόμου. Ο ίδιος ο Ζωολογικός Κήπος είναι ο νόμος που ενοποιεί χρονικά και τοπικά. Έτσι, ενώ κάποια ζώα δραστηριοποιούνται την ημέρα και άλλα είναι νυκτόβια, στο Ζωολογικό Κήπο υπάρχει κυρίαρχος ο χρόνος του επισκέπτη. Με τον ίδιο τρόπο ο χώρος ενοποιείται και αυτός. Μπορεί κανείς περιδιαβαίνοντας έναν ευρωπαϊκό Ζωολογικό Κήπο να ακούσει μια ασιάτισσα καμήλα να διηγείται σε μια αφρικανή ιστορίες της προσφυγιάς. Ο νόμος οφείλει να παρέχει έρεισμα σ' εκείνη την κατάσταση του νου που ονομάζεται ασφάλεια. Έτσι, όταν οι Αμερικάνοι άρχισαν, το 1999, να βομβαρδίζουν το Βελιγράδι, οι φύλακες του Ζωολογικού Κήπου οπλίστηκαν για να σκοτώσουν τα ζώα αν τυχόν κάποια βόμβα τα ελευθέρωνε. Διότι η άγρια φύση γοητεύει επειδή είναι ταυτόχρονα αθώα και απειλητική, και είναι αθώα και απειλητική καθώς δεν υπακούει σε ηθικές προδιαγραφές. Ο Damien Hirst επιχείρησε να δημιουργήσει ένα ζωολογικό κήπο από νεκρά ζώα διατηρημένα σε φορμαλδεΰδη. Καμιά απειλή, καμιά αθωότητα. Καμιά γοητεία. Έκπληξη μόνο προκαλεί αυτή η απροκάλυπτη έκθεση του θανάτου. Αντίθετα στους Ζωολογικούς Κήπους ο θάνατος είναι πάντα αόρατος όπως στις αρχαίες τραγωδίες. Τον οσμίζεσαι στην ατμόσφαιρα, κι όμως δίπλα σου κάποια πουλιά υπό εξαφάνιση υψώνουν σταθερά τον κρωγμό τους απέναντι στην αιωνιότητα με ύφος καρτεσιανής βεβαιότητας.
Ποιο είναι το κέντρο ενός Ζωολογικού Κήπου; Ο ελέφαντας που διδάσκει πολιτική δεοντολογία μην αφήνοντας τη δύναμή του να υπερκεράσει τον αυτοσεβασμό του; Η καμηλοπάρδαλη, που αποδεικνύει ότι ευλυγισία δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη σκύψιμο του κεφαλιού; Γλιστράει σαν σφαίρα ο Ζωολογικός Κήπος, όταν προσπαθούμε να τον συλλάβουμε, μια σφαίρα που κέντρο της μπορεί να είναι οποιοδήποτε σημείο του Ζωολογικού Κήπου, και η περιφέρειά της δεν ανιχνεύεται πουθενά.
Αν θα θέλαμε να ελέγξουμε την ιστορία των Ζωολογικών Κήπων, θα έπρεπε να πάμε πολύ πίσω στο χρόνο, κάπου τρεις χιλιάδες χρόνια πριν, στους ασσυριακούς Παραδείσους. Ήταν οι Παράδεισοι τεχνητοί κήποι, με διάφορα δέντρα και φυτά ποικίλης προέλευσης, όπου φυλάσσονταν άγρια ζώα μαζεμένα από διάφορες περιοχές οι οποίες είχαν αλλιώτικες κλιματολογικές συνθήκες. Μέσα στον Παράδεισο ο ασσύριος βασιλιάς είχε την ευκαιρία να κυνηγήσει κατά βούληση ένα λιοντάρι ή έναν κάπρο, μία αρκούδα ή έναν πάνθηρα, που έβγαζαν από το κλουβί για τον σκοπό αυτό. Αργότερα οι Πέρσες έκαναν το κυνήγι έφιππο. Ήταν τόσο πετυχημένη διασκέδαση, ώστε και οι σατράπες απόκτησαν δικούς τους Παραδείσους. Υπήρχε ένας περιορισμός βέβαια, αυτοί δεν μπορούσαν να κυνηγούν λιοντάρια τα οποία θεωρούνταν αποκλειστικά βασιλικό θήραμα.
Καθώς οι αιώνες περνούν, η δομή και η οργάνωση των Ζωολογικών Κήπων διαφοροποιείται, χωρίς αυτοί να πάψουν να αποτελούν μία πολιτική χρήση της φύσης. Ένας από τους δείκτες της πολιτιστικής ζωής μιας χώρας και του βιοτικού της επιπέδου είναι η ίδρυση ζωολογικών κήπων, ο βαθμός ανάπτυξής τους, και η σημαντικότητά τους μέσα στην κοινωνία" σημειώνουν χαρακτηριστικά οι υπεύθυνοι του Ζωολογικού Κήπου του Ταλίν στην Εσθονία παρουσιάζοντάς τον.
Μπαίνοντας στο Ζωολογικό Κήπο έχεις την αίσθηση που σου δίνει το κρύο νερό που γεμίζει την μπανιέρα σου. Το αίμα ωθείται από την περιφέρεια του σώματος προς την καρδιά εξαιτίας της χαμηλής θερμοκρασίας. Αλλά στην καρδιά εδράζεται η φυσική θερμότητα που τώρα ανεβαίνει. Και παλεύει η καρδιά ν' απωθήσει το αίμα και να νικήσει τη συστολή των αγγείων. Η κυκλοφορία αποκτά ένταση, η θερμότητα ρευστοποιεί περισσότερο τα σωματικά υγρά, το στομάχι ζητάει να χωνέψει, η ψυχή υψώνεται πάνω από τις λεπτομέρειες και εξευγενίζεται. Μπαίνοντας στο Ζωολογικό Κήπο εξευγενίζεσαι όπως όταν συμμετέχεις σε επικήδειες τελετές. Στα νεκροταφεία γεννιέται μια άγρια χαρά μέσα σε περιβάλλον θλίψης: είμαι ακόμα ζωντανός. Στο Ζωολογικό Κήπο τώρα, μια ανάσα ελευθερίας αναπτύσσεται σ' ένα περιβάλλον όλο κλουβιά. Το 18ο αιώνα η φύση και η λογική είχαν στη δικαιοδοσία τους την ευτυχία. Η εγκλωβισμένη στο Ζωολογικό Κήπο φύση και λογική, αρχές πια της τρίτης χιλιετίας, προσφέρουν έναν τεμπέλικο Παράδεισο στη θέση των οραμάτων του Διαφωτισμού. Εξ ορισμού ο Παράδεισος βασίζεται στην έλλειψη οποιασδήποτε γραμμικής προοπτικής, στην έλλειψη μέλλοντος. Ακόμα κι όταν δηλώνεται έκπληξη ("Δεν προχώρησαν σε συνεύρεση τα δύο πάντα στο Ζωολογικό Κήπο του Λονδίνου"), η κατάσταση παρουσιάζεται προβλέψιμη. Εντούτοις η απόλαυση υπάρχει επειδή, όπως και να το κάνουμε, στο Ζωολογικό Κήπο έχουμε μια φύση που δεν υπάρχει στη φύση. Πού αλλού, εκτός από το Ζωολογικό Κήπο, θα μπορούσαμε να βρούμε το ρινόκερο χωρίς εκείνο το πουλί το συνώνυμο της αλληλεγγύης, το οποίο του καθαρίζει τις πτυχώσεις στο κορμί του; Η φύση δεν ενδιαφέρεται για ταξινομήσεις, διαιρέσεις σε τομείς κατά είδη και ποικιλίες, για απαριθμήσεις, όμως η φύση όπως την προσφέρει ο Ζωολογικός Κήπος χαρακτηρίζεται από όλες αυτές τις πολιτιστικές ηδονές. Άλλωστε τι να το κάνει το καθαρτήριο πουλί ο ρινόκερος τη στιγμή που υπάρχει δίπλα του το ειδικευμένο προσωπικό του Ζωολογικού Κήπου; Αυτοί θα του ανοίξουν το κλουβί για να βγει στον υπαίθριο χώρο, θα καθαρίσουν το κλουβί, θα καθαρίσουν και τον ίδιο με ένα γρήγορο ντουζ, θα του φέρουν τροφή. Οι επισκέπτες δεν επιτρέπεται να ταΐζουν τα ζώα, αυτό θα σήμαινε παραβίαση των ρόλων και των λειτουργιών, της συνθήκης και των συμβάσεων που ο Ζωολογικός Κήπος συνεπάγεται ως τόπος άρθρωσης κάποιων δυνατοτήτων ελευθερίας.
Βλέπουμε το σώμα του πολιτικού στο βήμα να σημαίνει την αυτοπεποίθηση, ή το σώμα του δικηγόρου στο δικαστήριο να προβάλλει το θυμό του αδικημένου... Όπως κάθε ρητορική, η ρητορική ενός Ζωολογικού Κήπου υπαγορεύει κάποια δράση του σώματος, είναι η εξωτερίκευση του λόγου της. Ο επισκέπτης του Ζωολογικού Κήπου του Sababurg επενδύει στο σώμα του την υπομονή του οδοιπόρου έχοντας μεγάλες εκτάσεις να διανύσει για να πλησιάσει τα ζώα. Αντίθετα στο Safari Park του Knuthenborg κλεισμένος στο αυτοκίνητο ενώ τον τριγυρίζουν τίγρεις Σιβηρίας, ο επισκέπτης δεν έχει για το σώμα του άλλο ρόλο από την ασκητική της παραίτησης. Έτσι, αυτό το βήμα που σκοντάφτει, αυτή η σταγόνα του ιδρώτα που ξεκίνησε απ' τη μασχάλη, αυτό το τρίξιμο, το τρίψιμο, το βαριανάσεμα, το ξύσιμο, η επιτάχυνση, το σταμάτημα, το βλέμμα που ψάχνει, η μυρωδιά στον αέρα, το σούφρωμα των χειλιών, το άνοιγμα των ρουθουνιών, το σμίξιμο των φρυδιών, η επιβράδυνση στο πλησίασμα, η ακινησία, το βλέμμα του ζώου στο βλέμμα του επισκέπτη, η κραυγή, η φωνή, οι κραυγές, αυτή η υγρασία μιας μουσούδας, αυτός ο αισθησιασμός της υλικότητας, αυτή η έκταση του σώματος στα όρια της απλότητας, ούτως ώστε καμία βεβαιότητα δεν διεκδικεί τη σιγουριά της.
Οι ακίνητες χελώνες από τις Σεϋχέλλες ενδέχεται στη διάρκεια της ζωής τους να διανύσουν περισσότερα χιλιόμετρα από όσα διανύει στη διάρκεια της δικής του ζωής ένας μέσος (συνήθως εποχούμενος) αστός. Οταν αυτές οι χελώνες εντάσσονται σ' ένα Ζωολογικό Κήπο θα τους παραχωρηθεί τόσος χώρος όσο επιτρέπουν οι ορίζοντες των αρμοδίων. Ο άνθρωπος παρουσιάζει κάποια έφεση προς στη φρίκη. Έχει επινοήσει την κόλαση, έχει πλάσει το Άουσβιτς, δεν θα σκόνταφτε στις χελώνες. Παίρνει δυο-τρεις από τις γιγαντιαίες χελώνες και μεταφράζει την ακινησία τους σε χαμηλό φράκτη μιας αιωνιότητας 4Χ4 μέτρα.
Ο χαρακτήρας των ζωολογικών κήπων καθορίζεται από εκείνους που έχουν την ευθύνη για την οργάνωση, τη διοίκηση και τη διαχείριση τους. Ποιοι είναι αυτοί; Καθώς η κοινωνία αλλάζει συνεχώς και οι ανάγκες του ανθρώπου διαφοροποιούνται, είναι εμφανής η απαίτηση να προσδιοριστεί και να διευρυνθεί ο ρόλος του σύγχρονου ζωολογικού κήπου, κυρίως ως προς τους τρόπους προσέγγισης του κοινού (Το κοινό δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται ως αδιαφοροποίητη μάζα αλλά ως επισκέπτες που συμμετέχουν ενεργά στη λειτουργία του ζωολογικού κήπου). Για την επίτευξη αυτού του στόχου είναι απαραίτητη η εξαρχής συνεργασία ειδικών από διάφορους τομείς (αρχιτεκτονική, παιδαγωγική, επικοινωνιολογία, management, marketing...), ειδικών που θα πρέπει να έχουν και ζωολογικοκηπολογική επιστημονική κατάρτιση. Πρέπει να γίνει σαφές ότι η ζωολογικοκηπολογία δεν υποκαθιστά καμία άλλη ειδικότητα, αλλά προσφέρει την απαραίτητη ενορχήστρωση, το συντονισμό σε κάθε προσπάθεια οργάνωσης ενός ζωολογικού κήπου. Διαπιστώνεται η ανάγκη συστηματικής και ουσιαστικής ενημέρωσης όλων των ενδιαφερομένων φορέων για το αντικείμενο της εργασίας του ζωολογικοκηπολόγου, ώστε να μην καλείται για συνεργασία αφού έχουν ήδη σχεδιαστεί ή ολοκληρωθεί σχεδόν όλες οι άλλες βασικές εργασίες που αφορούν την οργάνωση ενός ζωολογικού κήπου, ελαχιστοποιώντας έτσι τα περιθώρια της δικής του παρέμβασης.
Οι Ζωολογικοί Κήποι έχουν πολλά κοινά στοιχεία με τα Μουσεία. Τα έργα τέχνης, όπως και τα ζώα, είναι στην πλειονότητά τους γνωστά στους επισκέπτες μόνο μέσα από φωτογραφίες. Ταξινομούνται κατά διάφορες κατηγορίες σ' ένα περιβάλλον καθαρό και "αποστειρωμένο", όπου οι επισκέπτες δεν επιτρέπεται να αγγίζουν, για το καλό των έργων ή το δικό τους. Τα ιδιαίτερα αποκτήματα (σπάνια έργα, σπάνια ζώα) προβάλλονται ιδιαίτερα, σε ξεχωριστούς χώρους με ξεχωριστούς τρόπους. Εκπαιδευτικά προγράμματα καταρτίζονται. Οργανώνονται χώροι για την απασχόληση των παιδιών με αντικείμενα συναφή προς τα εκθέματα των μουσείων ή των Ζωολογικών Κήπων. Πωλητήρια αναμνηστικών, καταλόγων και βιβλίων από τη μια μεριά και αναψυκτήρια με φαγητό και καφέδες από την άλλη, κρίνονται ως απαραίτητα στοιχεία ενός σύγχρονου Μουσείου ή Ζωολογικού Κήπου. Κι αυτό συμβαίνει βέβαια διότι τα Μουσεία ή οι Ζωολογικοί Κήποι δεν αντιμετωπίζονται ως θησαυροφυλάκια και γεγονότα κλειστά αλλά ως ανοικτοί ορίζοντες, ως σημάδια, ως νοήματα που προοικονομούν νέες πραγματικότητες. Συνεπώς, η συζήτηση για την εκπαίδευση επιστημονικού δυναμικού που θα είναι σε θέση να καλύψει τις ανάγκες ενός σύγχρονου Ζωολογικού Κήπου θα πρέπει να κινηθεί στους παρακάτω άξονες: α. ζωολογικοκηπολογική έρευνα και προγραμματισμός,
β. διαχείριση των δεδομένων της φύσης, σχέσεις φύσης/οικονομίας/τουρισμού,
γ. ζωολογικοκηποπαιδαγωγική,
δ. διεπιστημονική κατάρτιση και πολυπολιτισμική προσέγγιση της φύσης.
Αν είναι σημαντικό να καταδεικνύονται τα κοινά σημεία που έχει ο Ζωολογικός Κήπος με το Μουσείο, άλλο τόσο πρέπει να τονιστεί η διάκριση του Ζωολογικού Κήπου από το Τσίρκο. Τα ζώα είναι ο κοινός παρονομαστής τους, όμως στο Τσίρκο τα ζώα έχουν να παρουσιάσουν ένα πρόγραμμα, πρέπει να απεκδυθούν τη φύση τους κάτω από την κυριαρχία και την προσταγή ενός ανθρώπου που διαθέτει θεϊκά χαρακτηριστικά. Παρακολουθώντας το Τσίρκο, λοιπόν, η εμπειρία που έχει κανείς είναι μεταφυσική. Αντίθετα στους Ζωολογικούς Κήπους τα ζώα ζουν την καθημερινότητα που τους επιτρέπεται να ζήσουν, τίποτε παραπάνω. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι ο Ζωολογικός Κήπος παρέχει κατά κάποιο τρόπο την αίσθηση του "Υπερδώθε", της υπέρβασης δηλαδή της καθημερινότητας μέσα από την καθημερινότητα. Αντίκρυ στην καθημερινότητα της πολικής αρκούδας που στριφογυρίζει νευρική ακολουθώντας βήμα βήμα την ίδια συνεχώς πορεία, κι αντέχει τη ζέστη, αντέχει τις φωνές αλλά η σκόνη, αυτό το άγνωστο στον πόλο υλικό, της γαργαλάει τα ρουθούνια και την τρελαίνει, αντίκρυ σ' αυτήν την ευκίνητη δύναμη που στριφογυρίζει ο επισκέπτης δεν μπορεί παρά να στοχαστεί φωταγωγώντας τη δική του καθημερινότητα.
Το μέλλον έρχεται καλπάζοντας, αλλά αυτό δεν πρέπει να φέρνει άλογα στο μυαλό ενός ζωολογικοπολόγου. Κένταυρους, ίσως. Κάποιον άλλο συνδυασμό, πιθανό. Κανένας δεν ξέρει ακόμα τη μορφή του αυριανού ζωολογικού κήπου, υπάρχουν όμως όλα εκείνα τα στοιχεία που προμηνύουν μία μεταβολή άρδην. Η βιοτεχνολογία αφού εκτόπισε την τέχνη από τη διαχείριση της φαντασίας, δημιουργεί καθημερινά δεδομένα που απαιτούν ετοιμότητα. Οι ζωολογικοί κήποι με το σημερινό χαρακτήρα δεν θα πάψουν βέβαια να υφίστανται, ήδη όμως γίνονται (θεωρητικές προς το παρόν) συζητήσεις για την κλωνοδημιουργία όλων εκείνων των ζωικών μορφών που διάφοροι λαοί σε διαφορετικές περιόδους επινόησαν. Κένταυροι λοιπόν και μινώταυροι και γρύπες από την αρχαιότητα, μέχρι πουτσοβριθή ή μουνοβριθή όντα όπως αυτά που ως έργα τέχνης εκθέτουν οι εξάδελφοι Chapman, θα αποτελούν τα εκθέματα των μελλοντικών ζωολογικών κήπων. Κι αν, μερικά χρόνια πριν, η εικονική πραγματικότητα προκάλεσε εκτεταμένο θόρυβο, η αντίδραση θα είναι εξαιρετικά έντονη, ενδεχομένως και βίαιη, ιδιαίτερα απέναντι σε όντα με κάποια ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Η όλη υπόθεση θα διεγείρει ποικίλα ερωτήματα ηθικής, πολιτικής και κοινωνικής υφής, οπότε οι ζωολογικοκηπολόγοι θα βρεθούν στο μάτι του κυκλώνα. Εικάζεται ότι ο όλος θόρυβος θα κοπάσει γρήγορα αφού και οι άνθρωποι θα θελήσουν να εμπλουτίσουν το DNA τους με στοιχεία άλλων οργανισμών. Ενδέχεται όμως οι αντιδράσεις να είναι, ακριβώς για το λόγο αυτό, πιο εκτεταμένες απ' όσο θα μπορούσε να αναμένεται. Σε κάθε περίπτωση, είναι χρήσιμο να επαναλαμβάνεται συνεχώς, πως ο ρόλος του ζωολογικοκηπολόγου θα είναι κρίσιμος.
Τέχνη στο Ζωολογικό Κήπο
Τίποτε δεν προκαλεί μεγαλύτερη αμηχανία στον επισκέπτη ενός Ζωολογικού Κήπου από τα γλυπτά που θα βρει εκεί. Στους περισσότερους ευρωπαϊκούς Ζωολογικούς Κήπους είναι εξαιρετικά συνηθισμένο φαινόμενο τα, μεταλλικά ως επί το πλείστον, γλυπτά που αποδίδουν ρεαλιστικά κάποια ζώα πλάι στα όντως ζώα. Εκτός από την ικανοποίηση της αφής τα έργα αυτά δεν φαίνεται να προσφέρουν κάτι άλλο. Η προσκόλληση στην πιστή απόδοση των χαρακτηριστικών κάθε ζώου δεν επιτρέπει κανενός είδους υπέρβαση, και βέβαια ούτε λόγος να γίνεται για εννοιολογικούς συσχετισμούς του τύπου αληθινό / πλαστό. Η τοποθέτηση των γλυπτών αυτών έχει να κάνει μόνο με μια διάθεση για διακόσμηση, διάθεση που συνδέεται και με το φόβο του κενού. Έργα ζωγραφικής θα βρούμε πολύ λιγότερα, κι αυτά στα περίπτερα πώλησης αναμνηστικών προς διακόσμηση των ίδιων των περιπτέρων μάλλον παρά ως αντικείμενα προς πώληση.
Αυτό το τοπίο έρχονται τα τελευταία χρόνια να το διαφοροποιήσουν με τις προτάσεις τους εικαστικοί καλλιτέχνες. Ο Braco Dimitrijevic, για παράδειγμα, εισάγοντας πίνακες ζωγραφικής μέσα στα κλουβιά των ζώων παράγει ένα εκρηκτικό αποτέλεσμα που ξεπερνά τα όρια τόσο του Ζωολογικού Κήπου όσο και του κόσμου της τέχνης. Ενας κυβιστικός πίνακας και το ψευδοφυσικό περιβάλλον του κλουβιού που το αντιπροσωπεύουν μερικά βράχια, συνθέτουν μαζί με το λιοντάρι ένα τρίπτυχο που ειρωνεύεται τις ιστορικές μας βεβαιότητες. Ο φετιχισμός της τέχνης και της φύσης διαταράσσεται. Τα σύμβολα της διαχρονικής αξίας και της σταθερής διάρκειας συγκατοικούν με τη βιαιότητα της φύσης σ' ένα χειραγωγημένο πλαίσιο, και στήνουν διάλογο για τις αντοχές των αντιλήψεων πάνω στις οποίες στηρίζουμε την καθημερινότητά μας.
Από την άλλη μεριά ο Ζωολογικός Κήπος, ως διανοητική κατασκευή συγκινησιακών φορτίσεων, έχει να κάνει κάποτε περισσότερο με τα κλουβιά παρά με τα ζώα μέσα σ' αυτά. Η Λυδία Δαμπασίνα, αντί να χρησιμοποιήσει κάποιο τυπικό ενυδρείο, εκθέτει αχινούς σε μια λεκάνη τοποθετημένη κάτω από τις σούστες ενός κρεβατιού το οποίο έτσι μετατοπίζεται από χώρος του έρωτα και του ονείρου σε πεδίο κινδύνου. Ο Γιώργος Τσακίρης κατασκευάζει ένα μεγάλο γυάλινο κιβώτιο για να φιλοξενήσει τα σαλιγκάρια του στα οποία όμως δεν εστιάζεται η προσοχή μας, διότι εντυπωσιάζει περισσότερο η ζωγραφική που με τα σάλια τους σέρνεται, μεταβαλλόμενη διαρκώς, πάνω στα τζάμια.
Είναι χαρακτηριστικό ότι και οι δύο καλλιτέχνες, που φέραμε ως παράδειγμα, χρησιμοποίησαν ζώα μη θεαματικά, από αυτά που δεν αποτελούν κεντρικές επιλογές για Ζωολογικούς Κήπους. Αντίθετα ο Vitaly Komar και o Alexander Melamid εργάζονται με ελέφαντες για να κάνουν ζωγραφική ή χρησιμοποιούν έναν πίθηκο που βγάζει φωτογραφίες πολαρόιντ, και παράγουν μία ατμόσφαιρα που ταιριάζει μάλλον στη λογική του Τσίρκου.
Όπως και να το δει κανείς το θέμα, είναι σαφές ότι πρέπει να αναληφθούν πρωτοβουλίες εκ μέρους των Ζωολογικοκηπολόγων, ώστε οι Ζωολογικοί Κήποι να συγχρονιστούν προς την ευαισθησία των καιρών μας προωθώντας τη διεπιστημονική συνεργασία με φαντασία και βούληση.
Ο άλλος Ζωολογικός Κήπος
Η πόλη -ως παράσταση ιδιαίτερης μορφολογίας στο επίπεδο της γλώσσας και των δρωμένων της- ποια θέση επιφυλάσσει για τον Ζωολογικό Κήπο; Η τοποθέτηση των Ζωολογικών Κήπων στις παρυφές της αστικής οργάνωσης, ανακαλεί μαγικές διεκδικήσεις σχέσεων αιτίου και αποτελέσματος ανάμεσα στις χειρονομίες που εκτελεί κάποιος και τα ποθούμενα γεγονότα. Μακριά από το κέντρο της κοινωνικής δραστηριότητας οι Ζωολογικοί Κήποι περιθωριοποιούν τη φύση (η οποία συμπυκνώνεται μάλιστα στη μέγιστη δυνατή ποικιλία μέσα στον ελάχιστο δυνατό χώρο), καθιστώντας ταυτόχρονα εύκολη την πρόσβαση σ' αυτήν. Σε έναν κόσμο όπου η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων είναι εξαντλητική, η συλλογική και η ατομική συνείδηση διαταράσσονται αδιάκοπα από το φόβο της επερχόμενης ανατροπής της ισχύουσας τάξης πραγμάτων. Έτσι, οι Ζωολογικοί Κήποι -με θρησκευτική προσήλωση εγκατεστημένοι στα άκρα των πόλεων- λειτουργούν ως αποτροπιαστική χειρονομία εμμονής στις ψευδαισθήσεις ότι η αντιμετώπιση της φύσης μπορεί να συνεχίζεται ίδια και στο μέλλον.
Θα μπορούσε όμως να είναι κι αλλιώς... Αντί ο Ζωολογικός Κήπος να γιγαντώνεται σε έναν ενιαίο χώρο μακριά από την οικειότητα των κατοίκων μιας πόλης, θα μπορούσε να διασπαστεί και να διασπαρεί μέσα στην πόλη. Δύο ελέφαντες σ' αυτήν την πλατεία, η καμηλοπάρδαλη στην άλλη, μία ανισόπεδη διάβαση για να συναντήσουμε τους πιθήκους, μία σκάλα υπογείως κάτω από το εμπορικό κέντρο για το χώρο με τα τρωκτικά... Η σύνταξη της πόλης αλλάζει. Ο Ζωολογικός Κήπος αρθρώνεται εκεί που το κοντινό γίνεται απόμακρο, εκεί που το παραγνωρισμένο μπερδεύεται με το γνώριμο. Εξαφανίζεται ο Ζωολογικός Κήπος, διότι η ερμηνεία του αναγκαστικά θα πρέπει να διαφοροποιηθεί απ' οτιδήποτε τον είχε προηγουμένως ορίσει. Στα περάσματα της πόλης, μέσα πια στα πλαίσια της αλλά έξω από τις συμβάσεις της, ο Ζωολογικός Κήπος συντονίζεται τώρα με το πνεύμα του χώρου, δεν χρησιμοποιείται επιχειρησιακά αλλά αποδίδει τη δυναμική του μέσα στην καθημερινή πραγματικότητα. Η πόλη ακονίζει τις αιχμές της. Ανάμεσα στο εκθετήριο και την κρύπτη η επιλογή αποκαλύπτει τις ισορροπίες μιας κοινότητας, τις προσδοκίες και τις ελπίδες της. Ανάμεσα στη φωλιά και το κλουβί η κοινότητα ξετυλίγει τη φιλοδοξία ή τη ματαιοδοξία που την εμπνέει. Ο Ζωολογικός Κήπος δεν προσφέρεται πια ως διέξοδος για τον ελεύθερο χρόνο, δημιουργεί θύλακες χρόνου επιβραδύνοντας το βήμα του διαβάτη.
Ο κόσμος του Ζωολογικού Κήπου είναι πλούσιος σε εσωτερικές επικοινωνίες και συμβολισμούς, υλοποιεί τις αντιφάσεις γιατί συνδυάζει την παγερή λογική της επιστήμης με τη ζωντάνια της άγριας φύσης, συνδυάζει τη χαλαρότητα και τη διασκέδαση του παιχνιδιού με την ακαμψία των ορίων. Από τις αντιφάσεις αυτές προκύπτει μια αφηρημένη αίσθηση του νόμου. Ο ίδιος ο Ζωολογικός Κήπος είναι ο νόμος που ενοποιεί χρονικά και τοπικά. Έτσι, ενώ κάποια ζώα δραστηριοποιούνται την ημέρα και άλλα είναι νυκτόβια, στο Ζωολογικό Κήπο υπάρχει κυρίαρχος ο χρόνος του επισκέπτη. Με τον ίδιο τρόπο ο χώρος ενοποιείται και αυτός. Μπορεί κανείς περιδιαβαίνοντας έναν ευρωπαϊκό Ζωολογικό Κήπο να ακούσει μια ασιάτισσα καμήλα να διηγείται σε μια αφρικανή ιστορίες της προσφυγιάς. Ο νόμος οφείλει να παρέχει έρεισμα σ' εκείνη την κατάσταση του νου που ονομάζεται ασφάλεια. Έτσι, όταν οι Αμερικάνοι άρχισαν, το 1999, να βομβαρδίζουν το Βελιγράδι, οι φύλακες του Ζωολογικού Κήπου οπλίστηκαν για να σκοτώσουν τα ζώα αν τυχόν κάποια βόμβα τα ελευθέρωνε. Διότι η άγρια φύση γοητεύει επειδή είναι ταυτόχρονα αθώα και απειλητική, και είναι αθώα και απειλητική καθώς δεν υπακούει σε ηθικές προδιαγραφές. Ο Damien Hirst επιχείρησε να δημιουργήσει ένα ζωολογικό κήπο από νεκρά ζώα διατηρημένα σε φορμαλδεΰδη. Καμιά απειλή, καμιά αθωότητα. Καμιά γοητεία. Έκπληξη μόνο προκαλεί αυτή η απροκάλυπτη έκθεση του θανάτου. Αντίθετα στους Ζωολογικούς Κήπους ο θάνατος είναι πάντα αόρατος όπως στις αρχαίες τραγωδίες. Τον οσμίζεσαι στην ατμόσφαιρα, κι όμως δίπλα σου κάποια πουλιά υπό εξαφάνιση υψώνουν σταθερά τον κρωγμό τους απέναντι στην αιωνιότητα με ύφος καρτεσιανής βεβαιότητας.
Ποιο είναι το κέντρο ενός Ζωολογικού Κήπου; Ο ελέφαντας που διδάσκει πολιτική δεοντολογία μην αφήνοντας τη δύναμή του να υπερκεράσει τον αυτοσεβασμό του; Η καμηλοπάρδαλη, που αποδεικνύει ότι ευλυγισία δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη σκύψιμο του κεφαλιού; Γλιστράει σαν σφαίρα ο Ζωολογικός Κήπος, όταν προσπαθούμε να τον συλλάβουμε, μια σφαίρα που κέντρο της μπορεί να είναι οποιοδήποτε σημείο του Ζωολογικού Κήπου, και η περιφέρειά της δεν ανιχνεύεται πουθενά.
Αν θα θέλαμε να ελέγξουμε την ιστορία των Ζωολογικών Κήπων, θα έπρεπε να πάμε πολύ πίσω στο χρόνο, κάπου τρεις χιλιάδες χρόνια πριν, στους ασσυριακούς Παραδείσους. Ήταν οι Παράδεισοι τεχνητοί κήποι, με διάφορα δέντρα και φυτά ποικίλης προέλευσης, όπου φυλάσσονταν άγρια ζώα μαζεμένα από διάφορες περιοχές οι οποίες είχαν αλλιώτικες κλιματολογικές συνθήκες. Μέσα στον Παράδεισο ο ασσύριος βασιλιάς είχε την ευκαιρία να κυνηγήσει κατά βούληση ένα λιοντάρι ή έναν κάπρο, μία αρκούδα ή έναν πάνθηρα, που έβγαζαν από το κλουβί για τον σκοπό αυτό. Αργότερα οι Πέρσες έκαναν το κυνήγι έφιππο. Ήταν τόσο πετυχημένη διασκέδαση, ώστε και οι σατράπες απόκτησαν δικούς τους Παραδείσους. Υπήρχε ένας περιορισμός βέβαια, αυτοί δεν μπορούσαν να κυνηγούν λιοντάρια τα οποία θεωρούνταν αποκλειστικά βασιλικό θήραμα.
Καθώς οι αιώνες περνούν, η δομή και η οργάνωση των Ζωολογικών Κήπων διαφοροποιείται, χωρίς αυτοί να πάψουν να αποτελούν μία πολιτική χρήση της φύσης. Ένας από τους δείκτες της πολιτιστικής ζωής μιας χώρας και του βιοτικού της επιπέδου είναι η ίδρυση ζωολογικών κήπων, ο βαθμός ανάπτυξής τους, και η σημαντικότητά τους μέσα στην κοινωνία" σημειώνουν χαρακτηριστικά οι υπεύθυνοι του Ζωολογικού Κήπου του Ταλίν στην Εσθονία παρουσιάζοντάς τον.
Μπαίνοντας στο Ζωολογικό Κήπο έχεις την αίσθηση που σου δίνει το κρύο νερό που γεμίζει την μπανιέρα σου. Το αίμα ωθείται από την περιφέρεια του σώματος προς την καρδιά εξαιτίας της χαμηλής θερμοκρασίας. Αλλά στην καρδιά εδράζεται η φυσική θερμότητα που τώρα ανεβαίνει. Και παλεύει η καρδιά ν' απωθήσει το αίμα και να νικήσει τη συστολή των αγγείων. Η κυκλοφορία αποκτά ένταση, η θερμότητα ρευστοποιεί περισσότερο τα σωματικά υγρά, το στομάχι ζητάει να χωνέψει, η ψυχή υψώνεται πάνω από τις λεπτομέρειες και εξευγενίζεται. Μπαίνοντας στο Ζωολογικό Κήπο εξευγενίζεσαι όπως όταν συμμετέχεις σε επικήδειες τελετές. Στα νεκροταφεία γεννιέται μια άγρια χαρά μέσα σε περιβάλλον θλίψης: είμαι ακόμα ζωντανός. Στο Ζωολογικό Κήπο τώρα, μια ανάσα ελευθερίας αναπτύσσεται σ' ένα περιβάλλον όλο κλουβιά. Το 18ο αιώνα η φύση και η λογική είχαν στη δικαιοδοσία τους την ευτυχία. Η εγκλωβισμένη στο Ζωολογικό Κήπο φύση και λογική, αρχές πια της τρίτης χιλιετίας, προσφέρουν έναν τεμπέλικο Παράδεισο στη θέση των οραμάτων του Διαφωτισμού. Εξ ορισμού ο Παράδεισος βασίζεται στην έλλειψη οποιασδήποτε γραμμικής προοπτικής, στην έλλειψη μέλλοντος. Ακόμα κι όταν δηλώνεται έκπληξη ("Δεν προχώρησαν σε συνεύρεση τα δύο πάντα στο Ζωολογικό Κήπο του Λονδίνου"), η κατάσταση παρουσιάζεται προβλέψιμη. Εντούτοις η απόλαυση υπάρχει επειδή, όπως και να το κάνουμε, στο Ζωολογικό Κήπο έχουμε μια φύση που δεν υπάρχει στη φύση. Πού αλλού, εκτός από το Ζωολογικό Κήπο, θα μπορούσαμε να βρούμε το ρινόκερο χωρίς εκείνο το πουλί το συνώνυμο της αλληλεγγύης, το οποίο του καθαρίζει τις πτυχώσεις στο κορμί του; Η φύση δεν ενδιαφέρεται για ταξινομήσεις, διαιρέσεις σε τομείς κατά είδη και ποικιλίες, για απαριθμήσεις, όμως η φύση όπως την προσφέρει ο Ζωολογικός Κήπος χαρακτηρίζεται από όλες αυτές τις πολιτιστικές ηδονές. Άλλωστε τι να το κάνει το καθαρτήριο πουλί ο ρινόκερος τη στιγμή που υπάρχει δίπλα του το ειδικευμένο προσωπικό του Ζωολογικού Κήπου; Αυτοί θα του ανοίξουν το κλουβί για να βγει στον υπαίθριο χώρο, θα καθαρίσουν το κλουβί, θα καθαρίσουν και τον ίδιο με ένα γρήγορο ντουζ, θα του φέρουν τροφή. Οι επισκέπτες δεν επιτρέπεται να ταΐζουν τα ζώα, αυτό θα σήμαινε παραβίαση των ρόλων και των λειτουργιών, της συνθήκης και των συμβάσεων που ο Ζωολογικός Κήπος συνεπάγεται ως τόπος άρθρωσης κάποιων δυνατοτήτων ελευθερίας.
Βλέπουμε το σώμα του πολιτικού στο βήμα να σημαίνει την αυτοπεποίθηση, ή το σώμα του δικηγόρου στο δικαστήριο να προβάλλει το θυμό του αδικημένου... Όπως κάθε ρητορική, η ρητορική ενός Ζωολογικού Κήπου υπαγορεύει κάποια δράση του σώματος, είναι η εξωτερίκευση του λόγου της. Ο επισκέπτης του Ζωολογικού Κήπου του Sababurg επενδύει στο σώμα του την υπομονή του οδοιπόρου έχοντας μεγάλες εκτάσεις να διανύσει για να πλησιάσει τα ζώα. Αντίθετα στο Safari Park του Knuthenborg κλεισμένος στο αυτοκίνητο ενώ τον τριγυρίζουν τίγρεις Σιβηρίας, ο επισκέπτης δεν έχει για το σώμα του άλλο ρόλο από την ασκητική της παραίτησης. Έτσι, αυτό το βήμα που σκοντάφτει, αυτή η σταγόνα του ιδρώτα που ξεκίνησε απ' τη μασχάλη, αυτό το τρίξιμο, το τρίψιμο, το βαριανάσεμα, το ξύσιμο, η επιτάχυνση, το σταμάτημα, το βλέμμα που ψάχνει, η μυρωδιά στον αέρα, το σούφρωμα των χειλιών, το άνοιγμα των ρουθουνιών, το σμίξιμο των φρυδιών, η επιβράδυνση στο πλησίασμα, η ακινησία, το βλέμμα του ζώου στο βλέμμα του επισκέπτη, η κραυγή, η φωνή, οι κραυγές, αυτή η υγρασία μιας μουσούδας, αυτός ο αισθησιασμός της υλικότητας, αυτή η έκταση του σώματος στα όρια της απλότητας, ούτως ώστε καμία βεβαιότητα δεν διεκδικεί τη σιγουριά της.
Οι ακίνητες χελώνες από τις Σεϋχέλλες ενδέχεται στη διάρκεια της ζωής τους να διανύσουν περισσότερα χιλιόμετρα από όσα διανύει στη διάρκεια της δικής του ζωής ένας μέσος (συνήθως εποχούμενος) αστός. Οταν αυτές οι χελώνες εντάσσονται σ' ένα Ζωολογικό Κήπο θα τους παραχωρηθεί τόσος χώρος όσο επιτρέπουν οι ορίζοντες των αρμοδίων. Ο άνθρωπος παρουσιάζει κάποια έφεση προς στη φρίκη. Έχει επινοήσει την κόλαση, έχει πλάσει το Άουσβιτς, δεν θα σκόνταφτε στις χελώνες. Παίρνει δυο-τρεις από τις γιγαντιαίες χελώνες και μεταφράζει την ακινησία τους σε χαμηλό φράκτη μιας αιωνιότητας 4Χ4 μέτρα.
Ο χαρακτήρας των ζωολογικών κήπων καθορίζεται από εκείνους που έχουν την ευθύνη για την οργάνωση, τη διοίκηση και τη διαχείριση τους. Ποιοι είναι αυτοί; Καθώς η κοινωνία αλλάζει συνεχώς και οι ανάγκες του ανθρώπου διαφοροποιούνται, είναι εμφανής η απαίτηση να προσδιοριστεί και να διευρυνθεί ο ρόλος του σύγχρονου ζωολογικού κήπου, κυρίως ως προς τους τρόπους προσέγγισης του κοινού (Το κοινό δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται ως αδιαφοροποίητη μάζα αλλά ως επισκέπτες που συμμετέχουν ενεργά στη λειτουργία του ζωολογικού κήπου). Για την επίτευξη αυτού του στόχου είναι απαραίτητη η εξαρχής συνεργασία ειδικών από διάφορους τομείς (αρχιτεκτονική, παιδαγωγική, επικοινωνιολογία, management, marketing...), ειδικών που θα πρέπει να έχουν και ζωολογικοκηπολογική επιστημονική κατάρτιση. Πρέπει να γίνει σαφές ότι η ζωολογικοκηπολογία δεν υποκαθιστά καμία άλλη ειδικότητα, αλλά προσφέρει την απαραίτητη ενορχήστρωση, το συντονισμό σε κάθε προσπάθεια οργάνωσης ενός ζωολογικού κήπου. Διαπιστώνεται η ανάγκη συστηματικής και ουσιαστικής ενημέρωσης όλων των ενδιαφερομένων φορέων για το αντικείμενο της εργασίας του ζωολογικοκηπολόγου, ώστε να μην καλείται για συνεργασία αφού έχουν ήδη σχεδιαστεί ή ολοκληρωθεί σχεδόν όλες οι άλλες βασικές εργασίες που αφορούν την οργάνωση ενός ζωολογικού κήπου, ελαχιστοποιώντας έτσι τα περιθώρια της δικής του παρέμβασης.
Οι Ζωολογικοί Κήποι έχουν πολλά κοινά στοιχεία με τα Μουσεία. Τα έργα τέχνης, όπως και τα ζώα, είναι στην πλειονότητά τους γνωστά στους επισκέπτες μόνο μέσα από φωτογραφίες. Ταξινομούνται κατά διάφορες κατηγορίες σ' ένα περιβάλλον καθαρό και "αποστειρωμένο", όπου οι επισκέπτες δεν επιτρέπεται να αγγίζουν, για το καλό των έργων ή το δικό τους. Τα ιδιαίτερα αποκτήματα (σπάνια έργα, σπάνια ζώα) προβάλλονται ιδιαίτερα, σε ξεχωριστούς χώρους με ξεχωριστούς τρόπους. Εκπαιδευτικά προγράμματα καταρτίζονται. Οργανώνονται χώροι για την απασχόληση των παιδιών με αντικείμενα συναφή προς τα εκθέματα των μουσείων ή των Ζωολογικών Κήπων. Πωλητήρια αναμνηστικών, καταλόγων και βιβλίων από τη μια μεριά και αναψυκτήρια με φαγητό και καφέδες από την άλλη, κρίνονται ως απαραίτητα στοιχεία ενός σύγχρονου Μουσείου ή Ζωολογικού Κήπου. Κι αυτό συμβαίνει βέβαια διότι τα Μουσεία ή οι Ζωολογικοί Κήποι δεν αντιμετωπίζονται ως θησαυροφυλάκια και γεγονότα κλειστά αλλά ως ανοικτοί ορίζοντες, ως σημάδια, ως νοήματα που προοικονομούν νέες πραγματικότητες. Συνεπώς, η συζήτηση για την εκπαίδευση επιστημονικού δυναμικού που θα είναι σε θέση να καλύψει τις ανάγκες ενός σύγχρονου Ζωολογικού Κήπου θα πρέπει να κινηθεί στους παρακάτω άξονες: α. ζωολογικοκηπολογική έρευνα και προγραμματισμός,
β. διαχείριση των δεδομένων της φύσης, σχέσεις φύσης/οικονομίας/τουρισμού,
γ. ζωολογικοκηποπαιδαγωγική,
δ. διεπιστημονική κατάρτιση και πολυπολιτισμική προσέγγιση της φύσης.
Αν είναι σημαντικό να καταδεικνύονται τα κοινά σημεία που έχει ο Ζωολογικός Κήπος με το Μουσείο, άλλο τόσο πρέπει να τονιστεί η διάκριση του Ζωολογικού Κήπου από το Τσίρκο. Τα ζώα είναι ο κοινός παρονομαστής τους, όμως στο Τσίρκο τα ζώα έχουν να παρουσιάσουν ένα πρόγραμμα, πρέπει να απεκδυθούν τη φύση τους κάτω από την κυριαρχία και την προσταγή ενός ανθρώπου που διαθέτει θεϊκά χαρακτηριστικά. Παρακολουθώντας το Τσίρκο, λοιπόν, η εμπειρία που έχει κανείς είναι μεταφυσική. Αντίθετα στους Ζωολογικούς Κήπους τα ζώα ζουν την καθημερινότητα που τους επιτρέπεται να ζήσουν, τίποτε παραπάνω. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι ο Ζωολογικός Κήπος παρέχει κατά κάποιο τρόπο την αίσθηση του "Υπερδώθε", της υπέρβασης δηλαδή της καθημερινότητας μέσα από την καθημερινότητα. Αντίκρυ στην καθημερινότητα της πολικής αρκούδας που στριφογυρίζει νευρική ακολουθώντας βήμα βήμα την ίδια συνεχώς πορεία, κι αντέχει τη ζέστη, αντέχει τις φωνές αλλά η σκόνη, αυτό το άγνωστο στον πόλο υλικό, της γαργαλάει τα ρουθούνια και την τρελαίνει, αντίκρυ σ' αυτήν την ευκίνητη δύναμη που στριφογυρίζει ο επισκέπτης δεν μπορεί παρά να στοχαστεί φωταγωγώντας τη δική του καθημερινότητα.
Το μέλλον έρχεται καλπάζοντας, αλλά αυτό δεν πρέπει να φέρνει άλογα στο μυαλό ενός ζωολογικοπολόγου. Κένταυρους, ίσως. Κάποιον άλλο συνδυασμό, πιθανό. Κανένας δεν ξέρει ακόμα τη μορφή του αυριανού ζωολογικού κήπου, υπάρχουν όμως όλα εκείνα τα στοιχεία που προμηνύουν μία μεταβολή άρδην. Η βιοτεχνολογία αφού εκτόπισε την τέχνη από τη διαχείριση της φαντασίας, δημιουργεί καθημερινά δεδομένα που απαιτούν ετοιμότητα. Οι ζωολογικοί κήποι με το σημερινό χαρακτήρα δεν θα πάψουν βέβαια να υφίστανται, ήδη όμως γίνονται (θεωρητικές προς το παρόν) συζητήσεις για την κλωνοδημιουργία όλων εκείνων των ζωικών μορφών που διάφοροι λαοί σε διαφορετικές περιόδους επινόησαν. Κένταυροι λοιπόν και μινώταυροι και γρύπες από την αρχαιότητα, μέχρι πουτσοβριθή ή μουνοβριθή όντα όπως αυτά που ως έργα τέχνης εκθέτουν οι εξάδελφοι Chapman, θα αποτελούν τα εκθέματα των μελλοντικών ζωολογικών κήπων. Κι αν, μερικά χρόνια πριν, η εικονική πραγματικότητα προκάλεσε εκτεταμένο θόρυβο, η αντίδραση θα είναι εξαιρετικά έντονη, ενδεχομένως και βίαιη, ιδιαίτερα απέναντι σε όντα με κάποια ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Η όλη υπόθεση θα διεγείρει ποικίλα ερωτήματα ηθικής, πολιτικής και κοινωνικής υφής, οπότε οι ζωολογικοκηπολόγοι θα βρεθούν στο μάτι του κυκλώνα. Εικάζεται ότι ο όλος θόρυβος θα κοπάσει γρήγορα αφού και οι άνθρωποι θα θελήσουν να εμπλουτίσουν το DNA τους με στοιχεία άλλων οργανισμών. Ενδέχεται όμως οι αντιδράσεις να είναι, ακριβώς για το λόγο αυτό, πιο εκτεταμένες απ' όσο θα μπορούσε να αναμένεται. Σε κάθε περίπτωση, είναι χρήσιμο να επαναλαμβάνεται συνεχώς, πως ο ρόλος του ζωολογικοκηπολόγου θα είναι κρίσιμος.
Τέχνη στο Ζωολογικό Κήπο
Τίποτε δεν προκαλεί μεγαλύτερη αμηχανία στον επισκέπτη ενός Ζωολογικού Κήπου από τα γλυπτά που θα βρει εκεί. Στους περισσότερους ευρωπαϊκούς Ζωολογικούς Κήπους είναι εξαιρετικά συνηθισμένο φαινόμενο τα, μεταλλικά ως επί το πλείστον, γλυπτά που αποδίδουν ρεαλιστικά κάποια ζώα πλάι στα όντως ζώα. Εκτός από την ικανοποίηση της αφής τα έργα αυτά δεν φαίνεται να προσφέρουν κάτι άλλο. Η προσκόλληση στην πιστή απόδοση των χαρακτηριστικών κάθε ζώου δεν επιτρέπει κανενός είδους υπέρβαση, και βέβαια ούτε λόγος να γίνεται για εννοιολογικούς συσχετισμούς του τύπου αληθινό / πλαστό. Η τοποθέτηση των γλυπτών αυτών έχει να κάνει μόνο με μια διάθεση για διακόσμηση, διάθεση που συνδέεται και με το φόβο του κενού. Έργα ζωγραφικής θα βρούμε πολύ λιγότερα, κι αυτά στα περίπτερα πώλησης αναμνηστικών προς διακόσμηση των ίδιων των περιπτέρων μάλλον παρά ως αντικείμενα προς πώληση.
Αυτό το τοπίο έρχονται τα τελευταία χρόνια να το διαφοροποιήσουν με τις προτάσεις τους εικαστικοί καλλιτέχνες. Ο Braco Dimitrijevic, για παράδειγμα, εισάγοντας πίνακες ζωγραφικής μέσα στα κλουβιά των ζώων παράγει ένα εκρηκτικό αποτέλεσμα που ξεπερνά τα όρια τόσο του Ζωολογικού Κήπου όσο και του κόσμου της τέχνης. Ενας κυβιστικός πίνακας και το ψευδοφυσικό περιβάλλον του κλουβιού που το αντιπροσωπεύουν μερικά βράχια, συνθέτουν μαζί με το λιοντάρι ένα τρίπτυχο που ειρωνεύεται τις ιστορικές μας βεβαιότητες. Ο φετιχισμός της τέχνης και της φύσης διαταράσσεται. Τα σύμβολα της διαχρονικής αξίας και της σταθερής διάρκειας συγκατοικούν με τη βιαιότητα της φύσης σ' ένα χειραγωγημένο πλαίσιο, και στήνουν διάλογο για τις αντοχές των αντιλήψεων πάνω στις οποίες στηρίζουμε την καθημερινότητά μας.
Από την άλλη μεριά ο Ζωολογικός Κήπος, ως διανοητική κατασκευή συγκινησιακών φορτίσεων, έχει να κάνει κάποτε περισσότερο με τα κλουβιά παρά με τα ζώα μέσα σ' αυτά. Η Λυδία Δαμπασίνα, αντί να χρησιμοποιήσει κάποιο τυπικό ενυδρείο, εκθέτει αχινούς σε μια λεκάνη τοποθετημένη κάτω από τις σούστες ενός κρεβατιού το οποίο έτσι μετατοπίζεται από χώρος του έρωτα και του ονείρου σε πεδίο κινδύνου. Ο Γιώργος Τσακίρης κατασκευάζει ένα μεγάλο γυάλινο κιβώτιο για να φιλοξενήσει τα σαλιγκάρια του στα οποία όμως δεν εστιάζεται η προσοχή μας, διότι εντυπωσιάζει περισσότερο η ζωγραφική που με τα σάλια τους σέρνεται, μεταβαλλόμενη διαρκώς, πάνω στα τζάμια.
Είναι χαρακτηριστικό ότι και οι δύο καλλιτέχνες, που φέραμε ως παράδειγμα, χρησιμοποίησαν ζώα μη θεαματικά, από αυτά που δεν αποτελούν κεντρικές επιλογές για Ζωολογικούς Κήπους. Αντίθετα ο Vitaly Komar και o Alexander Melamid εργάζονται με ελέφαντες για να κάνουν ζωγραφική ή χρησιμοποιούν έναν πίθηκο που βγάζει φωτογραφίες πολαρόιντ, και παράγουν μία ατμόσφαιρα που ταιριάζει μάλλον στη λογική του Τσίρκου.
Όπως και να το δει κανείς το θέμα, είναι σαφές ότι πρέπει να αναληφθούν πρωτοβουλίες εκ μέρους των Ζωολογικοκηπολόγων, ώστε οι Ζωολογικοί Κήποι να συγχρονιστούν προς την ευαισθησία των καιρών μας προωθώντας τη διεπιστημονική συνεργασία με φαντασία και βούληση.
Ο άλλος Ζωολογικός Κήπος
Η πόλη -ως παράσταση ιδιαίτερης μορφολογίας στο επίπεδο της γλώσσας και των δρωμένων της- ποια θέση επιφυλάσσει για τον Ζωολογικό Κήπο; Η τοποθέτηση των Ζωολογικών Κήπων στις παρυφές της αστικής οργάνωσης, ανακαλεί μαγικές διεκδικήσεις σχέσεων αιτίου και αποτελέσματος ανάμεσα στις χειρονομίες που εκτελεί κάποιος και τα ποθούμενα γεγονότα. Μακριά από το κέντρο της κοινωνικής δραστηριότητας οι Ζωολογικοί Κήποι περιθωριοποιούν τη φύση (η οποία συμπυκνώνεται μάλιστα στη μέγιστη δυνατή ποικιλία μέσα στον ελάχιστο δυνατό χώρο), καθιστώντας ταυτόχρονα εύκολη την πρόσβαση σ' αυτήν. Σε έναν κόσμο όπου η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων είναι εξαντλητική, η συλλογική και η ατομική συνείδηση διαταράσσονται αδιάκοπα από το φόβο της επερχόμενης ανατροπής της ισχύουσας τάξης πραγμάτων. Έτσι, οι Ζωολογικοί Κήποι -με θρησκευτική προσήλωση εγκατεστημένοι στα άκρα των πόλεων- λειτουργούν ως αποτροπιαστική χειρονομία εμμονής στις ψευδαισθήσεις ότι η αντιμετώπιση της φύσης μπορεί να συνεχίζεται ίδια και στο μέλλον.
Θα μπορούσε όμως να είναι κι αλλιώς... Αντί ο Ζωολογικός Κήπος να γιγαντώνεται σε έναν ενιαίο χώρο μακριά από την οικειότητα των κατοίκων μιας πόλης, θα μπορούσε να διασπαστεί και να διασπαρεί μέσα στην πόλη. Δύο ελέφαντες σ' αυτήν την πλατεία, η καμηλοπάρδαλη στην άλλη, μία ανισόπεδη διάβαση για να συναντήσουμε τους πιθήκους, μία σκάλα υπογείως κάτω από το εμπορικό κέντρο για το χώρο με τα τρωκτικά... Η σύνταξη της πόλης αλλάζει. Ο Ζωολογικός Κήπος αρθρώνεται εκεί που το κοντινό γίνεται απόμακρο, εκεί που το παραγνωρισμένο μπερδεύεται με το γνώριμο. Εξαφανίζεται ο Ζωολογικός Κήπος, διότι η ερμηνεία του αναγκαστικά θα πρέπει να διαφοροποιηθεί απ' οτιδήποτε τον είχε προηγουμένως ορίσει. Στα περάσματα της πόλης, μέσα πια στα πλαίσια της αλλά έξω από τις συμβάσεις της, ο Ζωολογικός Κήπος συντονίζεται τώρα με το πνεύμα του χώρου, δεν χρησιμοποιείται επιχειρησιακά αλλά αποδίδει τη δυναμική του μέσα στην καθημερινή πραγματικότητα. Η πόλη ακονίζει τις αιχμές της. Ανάμεσα στο εκθετήριο και την κρύπτη η επιλογή αποκαλύπτει τις ισορροπίες μιας κοινότητας, τις προσδοκίες και τις ελπίδες της. Ανάμεσα στη φωλιά και το κλουβί η κοινότητα ξετυλίγει τη φιλοδοξία ή τη ματαιοδοξία που την εμπνέει. Ο Ζωολογικός Κήπος δεν προσφέρεται πια ως διέξοδος για τον ελεύθερο χρόνο, δημιουργεί θύλακες χρόνου επιβραδύνοντας το βήμα του διαβάτη.
Εγγραφή σε:
Αναρτήσεις (Atom)
